احکام تشییع و دفن از دیدگاه آیت الله العظمی بهجت

در تعالیم اسلام حق اجتماعی انسان مومن پس از وفات پایان نمی یابد بلکه در ارتباط با ارحام و دیگر برادران دینی نوع دیگری از حقوق مطرح می شود. به همین دلیل به احکام تشییع و احکام بعد از مرگ می پردازیم.

اسلام به فرد مومن دستور می دهد که برای پدر، مادر و دیگر درگذشتشان احسان و نکویی کند و بدین وسیله یادشان را زنده نگاه داشته و همیشه به فکر رساندن ثواب به روح ایشان باشد.
اسلام می خواهد عزت مومن چه در حال حیات و چه بعد از مرگ همچنان محفوظ باشد لذا دوست ندارد جنازه او با خفت و خواری دفن شود و از سوی مردم با بی اعتنایی برخورد گردد بلکه با شرکت در تشییع جنازه او در تجلیل و احترام مومنین باید کوشش لازم به عمل اید و این را حقی از حقوق برادری و اخوت اسلامی شمرده است.
امام صادق (علیه السلام) خطاب به خیثمه فرمود: به دوستداران ما سلام برسان و انان را به رعایت تقوای خدای بزرگ سفارش کن و بگو… زنده ها در تشییع جنازه مردگان و درگذشتگان شرکت نمایند.

همچنین به معلی بن خنیس فرمود: (از ساده ترین حقوق برادران دینی این است که در تشیع جنازه انان شرکت کنی).

علاوه بر این انچه می تواند ناراحتی درونی شخص مصیبت زده و داغدیده را تا اندازه ای تسکین بخشد همدردی با او است، لذا اسلام مسلمانان را نسبت به این موضوع کاملًا تشویق کرده و در احادیث متعددی برای این عمل پاداش زیادی قرار داده شده.

امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

(کسی که مصیبت زده ای را تسلیت گوید پاداش او مانند جزای شخص مصیبت زده است بدون این که چیزی از او کم شود)

بنابراین هرچند ممکن است حضور در این گونه مجالس برای انسان سخت باشد اما فواید و اثار این کار ارزش تحمل این سختی را دارد گذشته از این که همه ما نیز زمانی در چنین شرایطی قرار می گیریم و با حضور دیگران است که بخشی از غم ها و دردهای روحی ما تسکین می یابد.

مستحبات تشییع جنازه

احکام تشییع و دفن : سؤال۱۳۷۵٫ مستحبات و احکام تشییع که در هنگام تشییع جنازه بهتر است رعایت شود چیست؟

پاسخ:۱) پیاده تشییع کردن جنازه؛ ۲) حمل جنازه بر دوش، مگر در مواردى هم چون دورى مسافت؛ ۳) تفکّر تشییع کننده در مرگ خود؛ ۴) حرکت از پشت جنازه؛ ۵) حمل جنازه از چهار طرف؛ ۶) حرکت صاحب مصیبت با حالت عزادارى و…

مکروهات تشییع جنازه

سؤال۱۳۷۶٫ آن چه در تشییع جنازه بهتر است ترک شود چیست؟

پاسخ:۱) خندیدن و شوخى و لهو در هنگام تشییع؛ ۲) سخن گفتن و مشغول شدن به غیر یاد خدا و دعا و ذکر و استغفار در هنگام تشییع جنازه مکروه است، به حدّى که در روایت از سلام کردن بر تشییع کننده نهى شده است؛ ۳) راه رفتن از جلوى جنازه؛ ۴) تند بردن جنازه؛ ۵) دست بر دست دیگر زدن و نیز دست بر ران زدن.

دفن شخص خاکستر شده

سؤال۱۳۷۷٫ کسى که با حریق از بین رفته و فقط مقدارى خاکستر از او باقى مانده، آیا دفن او واجب است؟

پاسخ:به هر حال احترام مؤمن لازم است.

تماثل در دفن

سؤال۱۳۷۸٫ آن چه که در غسل میّت فرموده اند: غسّال باید مماثل باشد و در نبود مماثل محارم و… ، آیا در باب دفن میّت هم باید مراعات شود یا وظیفه ى خاصّى وجود دارد؟

پاسخ:مستحبّ است مباشر دفن زن، شوهر او یا محارم او باشد و با عدم آن ها، اقرب ارحام از مردان و پس از آن زنان و پس از آن

جانب و بیگانگان باشد.

اجازه ى ورثه براى دفن در قبر میّت دیگر

سؤال۱۳۷۹٫ شخصى فوت نموده و او را در قبرى دفن کرده اند که ورثه خریده اند و بعد از علم یا اطمینان به خاک شدن میّت و باقى نماندن جنازه ى او، مى خواهند فرزند یا همسر او را دفن کنند. آیا اجازه ى همه ى ورثه لازم است؟

پاسخ:در فرض موقوفه نبودن زمین، چون ملک ورثه بوده، نیاز به اجازه ى همه ى آن ها دارد، مگر این که یکى از ورثه خریده باشد که اجازه شخص او کافى است.

مالک قبر بعد از دفن میّت

سؤال۱۳۸۰٫ شخصى وصیّت نموده که از ثلث مال او قبرى بخرند و او را در آن دفن کنند؛ و بعد از علم یا اطمینان به باقى نماندن جنازه ى او، آیا قبر مذکور، ملک ورثه او است، یا براى او باید خیرات شود؟ و اگر بخواهند شخصى را در آن دفن کنند، چه کسى باید اجازه دهد؟

پاسخ:در این صورت که موضوع باقى نمانده است، مربوط به ورثه مى باشد. مگر آن که وصیّت به نحو کلّى داشته باشد که باید در آن صرف گردد.

وصیّت دفن در قبر پدر یا مادر بعد از چهل سال

سؤال۱۳۸۱٫ شخصى وصیّت کرده که بعد از فوتم مرا در قبر پدرم یا مادرم بگذارید. در صورتى که ایشان هم چهل سال پیش فوت کرده اند. آیا این وصیّت صحیح است؟

پاسخ:در فرض مذکور ـ یعنى بعد از چهل سال ـ مانعى ندارد.

سالم بودن میّت یا بخشى از بدن او

سؤال۱۳۸۲٫ اگر فردى احتمال دهد قبور قدیمى در اثر زمان خالى شده و میّت خاک شده است، اما بعد از شکافتن ببیند که میّت به همان حال باقى است و یا استخوان هاى او باقى است، تکلیف چیست آیا باید قبر را بپوشاند و یا مى تواند استخوان ها را کنار زده و میّت را در آن دفن کند؟

پاسخ:اگر اندراس صادق نیست یا مشکوک است، باید آن را بپوشانند و حرام است میّت دیگرى را دفن کنند.

آماده نمودن قبر و مثل آن در ایجاد حقّ دفن

سؤال۱۳۸۳٫ اگر در قبرستان عمومى شخصى قبرى را براى خود حفر و آماده نماید یا مقبره اى بسازد، آیا براى او حقّى ایجاد مى نماید یا خیر؟ و آیا دیگران مى توانند بدون اجازه ى او، میّتى را در آن دفن کنند؟

پاسخ:اگر براى او جایز بوده، احتیاط آن است که دیگرى را دفن نکنند؛ مگر با اجازه او، یا آن که مصرف و استفاده از آن قبر توسط

سازنده ى آن منتفى شود.

عدم جواز نبش قبر کافر کتابى در زمان هُدنه

سؤال۱۳۸۴٫ نبش قبر غیر مسلمان براى تشریح بدن وى چه حکمى دارد؟

پاسخ:اگر کافر غیر کتابى باشد که احترامى ندارد و جایز است و اگر کافر کافر کتابى و در زمان هُدنه باشد، در حکم مسلمان است و جایز نیست. البته در قبرستان مسلمین نباید دفن شود.

دفن در غیر محل وصیت شده

سؤال۱۳۸۵٫ میّتى را در غیر محلّ دفنى که وصیّت کرده بود، دفن کرده اند، چه حکمى دارد؟

پاسخ:اگر هتک حرمت میّت نباشد، باید او را نبش قبر کنند و در مکان مورد وصیت دفن کنند.

گذاشتن قرآن و دعا با میّت

سؤال۱۳۸۶٫ آیا گذاشتن قرآن و ادعیّه و تربت به همراه میّت در قبر خواه میّت وصیّت کرده باشد و خواه وصیّت نکرده باشد جایز است یا نه؟ اگر جایز است، چه شرایطى باید مراعات شود؟

پاسخ:در صورتى که هتک نباشد و جایى نگذارند که نجس شود اشکال ندارد.

تلقین

سؤال۱۳۸۷٫ در بعضى از مناطق رسم است تلقین میّت را بعد از سنگ چینى و پوشاندن لحد مى خوانند؛ به این ترتیب که اوّل با سنگ هاى ضخیم قبر پوشانده مى شود و تنها بالاى سر یا قسمتى از قبر باز مى ماند، به حدّى که ارتفاع به وجود مى آید به نحوى که در وقت گفتن کلمات افتتاحیه تلقین، امکان این که دست بر کتف میّت زده و دهان نزدیک گوش او ببرند وجود ندارد، لذا بعضى اوقات با چوب شانه ى میّت را فشار مى دهند.

پاسخ:خود تلقین واجب نیست چه رسد به تکان دادن. پس در فرض سؤال به نحوى نباشد که هتک میّت به حساب آید.

باطل بودن نماز یا غسل یا کفن میّت

سؤال۱۳۸۸٫ حکم میتى که یقین به باطل بودن غسل یا کفن یا نماز یا دفن او پیدا شده است چیست؟

پاسخ:به مسأله ى ۵۳۱ و مورد سوّم از مسأله ى ۵۵۰ رساله رجوع شود.

اندازه مخفى کردن میّت در خاک

سؤال۱۳۸۹٫میت تا چه اندازه باید زیر خاک دفن شود؟

پاسخ:واجب است به مقدارى در زمین دفن شود که بوى او بیرون نیاید و درندگان نیز نتوانند بدنش را بیرون آورند.

دفن ناخن و دندان فرد زنده

سؤال۱۳۹۰٫ ناخن و دندانى که از انسان هاى زنده جدا مى شود، آیا لازم است دفن بشود؟

پاسخ:خیر، دفن و اعمال قبل از آن اگرچه متصل به مقدارى از گوشت باشد لازم نیست، هر چند احتیاط خوب است.

دفن افراد اعدامى

سؤال۱۳۹۱٫افردى که به هر دلیل اعدام شده اند، آیا مى توان در قبرستان مسلمانان دفن کرد؟

پاسخ:اگر مسلمان بوده اند، جایز است.

مرگ کارگر در معدن، چاه و…

سؤال۱۳۹۲٫ اگر کارگران در هنگام کار در معدن، چاه یا قنات بمیرند و بیرون آوردن جسد آن ها دشوار باشد، چه باید کرد؟

پاسخ:باید همان مقدار را که بدن میّت در آن قرار گرفته مسدود نمایند و اگر ممکن نیست باید درب چاه یا… را ببندند و همان محل را قبر او قرار دهند و در صورتى که آن محل مال غیر باشد باید به نحوى او را راضى کنند، اگرچه با پرداخت قیمت آن محل باشد.

مشخص نبودن قبله جهت دفن

سؤال۱۳۹۳٫ اگر در هنگام دفن جهت قبله مشخص نشود و تأخیر در دفن نیز ممکن نباشد وظیفه چیست؟

پاسخ:به هر طرفى که شد دفن کنند و اگر به یک طرف ظن وجود دارد که قبله است همان را اختیار کنند.

دفن اموات در قبرهاى چند طبقه

سؤال۱۳۹۴٫ آیا دفن اموات در قبرهایى که بر روى هم و به صورت چند طبقه ساخته مى شود، جایز است؟

پاسخ:بله، جایز است.

دفن در مسجد

سؤال۱۳۹۵٫ آیا دفن میّت در مسجد جایز است؟

پاسخ:با ضرر نرساندن به مسلمین و عدم مزاحمت با نمازگزاران و عدم آلوده شدن باطن مسجد، جایز است اگرچه احتیاط در ترک آن است.

معنای لغوی تشییع

تشییع در لغت به معنای بدرقه رفتن، بقصد وداع دنبال کسی رفتن، در مراسم دفن مرده شرکت کردن را گویند.

معنای اصطلاحی

در اصطلاح فقهی خارج شدن و رفتن دنبال جنازه میّت تا زمانی که میّت را در قبر می‌گذارند.
معنی اصطلاحی تشییع مترادف با معنی لغوی اخیر آن است (در مراسم دفن مرده شرکت کردن).

مستحبات در هنگام دفن:

به طور کلی مستحبات در هنگام دفن میت بهتر ازست رعایت شود در زیر آماده است.

۱) خوب است به امید آن که مورد قبول پروردگار باشد قبر را به اندازه قد انسان متوسط حفر کنند.
۲)جسد را در نزدیک‌ترین قبرستان دفن کنند؛ مگر آن‌که قبرستان دورتر، از جهتى بهتر باشد، به عنوان مثال، مردمان خوب در آنجا دفن شده باشند، یا مردم براى فاتحه اهل قبور بیشتر به آنجا بروند.
۳) میت را در چند متری قبر، زمین بگذارند و تا سه مرتبه کم کم نزدیک ببرند و در هر مرتبه زمین بگذارند و بردارند و در‌نوبت چهارم وارد قبر کنند و اگر میت مرد است، در دفعه سوم طورى زمین بگذارند که سر او طرف پایین قبر باشد و در دفعه چهارم از طرف سر وارد قبر نمایند و اگر میت زن است در دفعه سوم طرف قبله قبر بگذارند و به پهنا وارد قبر کنند.
۴) در هنگام وارد کردن جسد به قبر، پارچه‌اى روى قبر بگیرند و نیز جنازه را به آرامى از تابوت بردارند و وارد قبر کنند.
۵) دعاهایى که دستور داده شده، پیش از دفن و موقع دفن خوانده شود.
۶) بعد از آن که میت را در لحد گذاشتند، گره‌هاى کفن را باز کنند و صورت میت را روى خاک بگذارند و بالشى از خاک زیر سر او بسازند و پشت میت، خشت خام یا کلوخى بگذارند که میت، به پشت برنگردد.
۷) قبل از آین که لحد را بگذارند، دست راست را به شانه راست میت بزنند و دست چپ را به قوّت بر شانه چپ میت بگذارند و دهان را نزدیک گوش او ببرند و به شدّت حرکتش دهند و سه مرتبه او را به شهادتین تلقین کنند.
۸) شخصی که میت را در قبر مى‌گذارد، با طهارت و سر برهنه و پا برهنه باشد و از طرف پاى میت از قبر بیرون بیاید.
۹) غیر از خویشان میت کسانى که حاضرند، با پشت دست خاک بر قبر بریزند و بگویند «إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیهِ رٰاجِعُونَ».
۱۰) اگر میت زن است، کسى که با او محرم مى‌باشد او را در قبر بگذارد و اگر محرمى نباشد، خویشانش او را در قبر بگذارند.
۱۱) اگر میت زن است، کسى که با او محرم مى‌باشد او را در قبر بگذارد و اگر محرمى نباشد، خویشانش او را در قبر بگذارند.
۱۲) قبر را مربع یا مربع مستطیل حفر کنند و به اندازه چهار انگشت از زمین بلند کنند و نشانه‌اى روى آن بگذارند که اشتباه نشود و روى قبر آب بپاشند.
۱۳) بعد از پاشیدن آب، کسانى که حاضرند، دست‌ها را بر قبر بگذارند و انگشت‌ها را باز کنند در خاک فرو ببرند و هفت مرتبه سوره مبارکه «انّا أَنْزَلْناهُ» بخوانند و براى مُرده طلب آمرزش کنند و این دعا را بخوانند: «اللّٰهُمَّ جَافِ الْأَرْضَ عَنْ جَنْبَیهِ وَ اصْعِدْ الَیک رُوحَهُ وَ لَقِّهِ مِنْک رِضْواناً وَ اسْکنْ قَبْرَهُ مِنْ رَحْمَتِک ما تُغْنیهِ بِهِ عَنْ رَحْمَهِ مَنْ سِوَاک».
۱۴) بعد از رفتن کسانى که تشییع جنازه کرده‌اند مستحب است ولىّ میت یا کسى که از طرف ولىّ اجازه دارد، دعاهایى را که دستور داده شده، به میت تلقین کند.
۱۵) بعد از دفن میت، مستحب است صاحبان عزا را، سر سلامتى دهند ولى اگر مدتى گذشته است که به واسطه سر سلامتى دادن، مصیبت یادشان مى‌آید، ترک آن بهتر است و نیز مستحب است تا سه روز براى اهل خانه میت غذا بفرستند و غذا خوردن نزد آنان و در منزلشان مکروه است.
۱۶) مستحب است انسان در مرگ خویشان، مخصوصاً در مرگ فرزند صبر کند و هر وقت میت را یاد مى‌کند «إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیهِ رٰاجِعُونَ» بگوید و براى میت قرآن بخواند و سر قبر پدر و مادر از خداوند حاجت بخواهد و قبر را محکم بسازد که زود خراب نشود.
۱۷) از دیگر مستحبات درباره اموات، اقامه «نماز لیله الدفن» در اولین شب به خاک سپاری میت است.

تشییع در روایات

برای تشییع فضیلت و ثواب زیادی در روایات بیان شده است، که به چند نمونه از آنها را می‌شود.

تشییع و احکام تشییع نظر پیامبر اکرم

۱- از رسول الله -صلی الله علیه و آله- در حدیثی وارد شده که می فرمایند:
«من شَیَّعَ جنازهً فله بکلٍ خطوهٍ حتّی یرجع، مائه‌الف الف حسنه‌ و یمحی عنه مائه الف الف سیّئهً و یرفع له مائه‌الف الف درجه، فان صلّی علیها یُشیِّعَهُ فی جنازته مائه الف الف ملک، کلُّهم یستغفرون له حتی یرجع، فان شهد دفنها وکّلّ الله به الف ملک کلُّهم یستغفرون له حتّی یبعث من قبره»
«رسول خدا -صلی الله علیه و آله- فرموده‌اند: کسی که جنازه‌ای را تشییع کند هر قدمی که برمی‌دارد. تا زمانی که برگردد صدهزار هزار حسنه خواهد داشت و صد هزار هزار گناه از او محو می‌شود و صد هزار هزار درجه نزد خدا بدست می‌آورد و اگر بر میّت نماز هم بخواند موقع مرگش صد هزار هزار ملائکه او را تشییع می‌کنند که همه آنها برای او استغفار می‌کنند و اگر در دفن میّت حاضر شود خداوند صد هزار هزار ملائک را مأمور می‌کند تا روز قیامت برای او طلب مغفرت کنند.»

تشییع از نظر امام باقر

۲- علی بن ابراهیم از امام باقر -علیه السلام- نقل کرده است که امام  فرمودند:
«زمانی که مؤمن را وارد قبر کردند، به او نداء‌ می‌شود اولین تحفه و عطای تو بهشت است و اولین تحفه و عطای کسی که تو را تشییع کرد مغفرت و بخشش اوست»

مستحبات تشییع

یکی از مقدمات دفن، تشییع میّت است و مستحب است که اولیای میّت مؤمنین را برای تشییع جنازه و نماز خبر کنند و بر مؤمنین نیز مستحب است در تشییع جنازه شرکت کنند.استحباب تشییع زمانی است که محل دفن میّت از محل غسل و حنوط و کفن دور باشد. ولی اگر محل دفن میّت نزدیک باشد تشییع مستحب نیست.
از مستحبات تشییع جنازه:
۱٫ خواندن دعا و استغفار هنگام مشاهده و حمل جنازه.
۲٫ پندگیرى، عبرت آموزى و تفکر در مرگ و آخرت.
امام صادق علیه السلام فرمود:
إِذَا أَنْتَ حَمَلْتَ جَنَازَهً فَکُنْ کَأَنَّکَ أَنْتَ الْمَحْمُولُ وَ کَأَنَّکَ سَأَلْتَ رَبَّکَ الرُّجُوعَ إِلَى الدُّنْیَا فَفَعَلَ فَانْظُرْ مَا ذَا تَسْتَأْنِفُ‏[۳]
هرگاه جنازه‏اى را بردوش کشیدى، تصور کن این تو هستى که بر دوش مى‏کشند و گویا از خدا تمنا کرده‏اى و خداوند تمناى تو را پذیرفته و به جهان دنیا بازت آورده است، آن‏گاه با خود بیندیش که چه راهى در پیش باید گرفت.
۳٫ پیاده تشییع کردن جنازه.
۴٫ پشت سر جنازه حرکت کردن.
۵٫ حمل جنازه توسط چهار نفر از چهار طرف و به دوش گرفتن هر چهار طرف جنازه توسط افراد.
۶٫ حمل میت بر دوش، نه بر مرکب، مگر به جهت عذرى مانند دورى راه.
۷٫ تغییر رفتار صاحب مصیبت با برداشتن ردا از دوش یا پابرهنه بودن او.[۴]
۸٫ ذکر گفتن هنگام تشییع، عمار ساباطى مى‏گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: هنگام تشییع جنازه چه بگوییم؟ حضرت فرمود بگویید:
بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ‏[۵]
بنام خدا و براى خدا و درود بر محمد وآل محمد. خدایا گناهان مؤمنین و مؤمنات را ببخش.

مراتب تشییع

تشییع مراتبی دارد:
۱- کمترین مرتبه آن به دنبال جنازه رفتن است تا زمانی که بر او نماز بخوانند.
۲- حد وسط آن دنبال جنازه برود تا زمانی که میّت را دفن کنند.
۳- بالاترین مرتبه آن این که بعد از دفن میّت توقف کند و برای او طلب استغفار کند و از خداوند بخواهد در هنگام سوال نکیر و منکر او را در عقیده‌اش ثابت قدم نگه دارد.

آداب و احکام تشییع

آداب و احکام تشییع زیاد است که چند نمونه از آن ذکر می‌شود:

پیاده بودن

۱- مشایعت کننده در حال تشییع پیاده باشد و سواره بودن مکروه است.

جلو نیافتادن

۲- پشت سر جنازه یا یکی از دوطرف جنازه سمت راست یا چپ حرکت کند و افضل این است که پشت سر جنازه حرکت کند.

در حال تفکر بودن

۳- در احکام تشییع آمده است که تشییع کننده در حال خضوع و تفکر باشد و خود را به جای میّت حساب کند که او را برای دفن می‌برند و او آرزوی بازگشت به دنیا کرده و دعایش اجابت شده است.

تربیع

۴- حاملان جنازه تربیع کنند یعنی جنازه را از هر چهار گوشه بردارند و بهتر در کیفیت تربیع آن است که ابتداء‌ سمت دوش راست میّت را بر دوش راست خود بگذارد و بعد سمت پای راست میت را بر دوش راست خود بگذارد و بعد از آن سمت پای چپ میت را بر دوش چپ بگذارد و پس از آن سمت دوش چپ میت را بر دوش چپ بگذارند.

ایستاده بودن

۵- در احکام تشییع آمده است کسی که جنازه را تشییع می‌کند تا هنگام گذاشتن میّت در لحد به زمین ننشیند.

ذکر گفتن

۶- مستحب است حامل جنازه ذکر بسم الله و بالله و صلی الله علی محمد و آل محمد اللهم اغفر للمومنین و المومنات را بگوید.

به دوش گرفتن جنازه

۷- جنازه را بر دوش حمل کنند و با ماشین و چیز دیگر حمل نکنند. مگر این که عذری مثل دور بودن مسافت داشته باشند.

پابرهنه بودن

۸- صاحب میت پابرهنه و بدون رداء باشد. یا وضعش را بگو نه ای تغییر دهد که معلوم شود عزادار است.

مکروهات تشییع

۱- خندیدن و به لهو و لعب مشغول شدن.
۲- پشت جنازه میت آتش بردن مگر در شب که برداشتن چراغ مکروه نیست.
۳- مشایعت کردن زنان و دویدن پشت سر جنازه میت نیز مکروه است.

منبع