عذاب قبر چیست؟

عذاب و فشار قبر یکی از حقایقی است که مؤمنان به آن اعتقاد دارند. منظور از قبر، قبر ظاهری افراد نیست؛ زیرا در مکانی که میت دفن می‌شود هیچ تغییری ایجاد نمی‌شود، علاوه بر این که عده‌ای به گونه‌ای می‌میرند که جسد آنان از بین می‌رود و یا هرگز دفن نمی‌شوند تا آن که بدن شان از بین می‌رود. مومن و کافر، کوچک و بزرگ، باید حد طبیعی و ناگزیر فشارقبر را تحمل کنند اما این فشار تحت اعمال انسان و پرونده ای که با اوست بسیار متغیر است.
عذاب و سختی‌ها و فشارهای پس از مرگ است که در عالم بَرزخ بر انسان وارد می‌شود. عالم قبر، همان عالم برزخ است که از زمان دفن میت (مُرده) شروع می‌شود و تا قیامت ادامه دارد. در روایات، حرارت آتش، فشار زمین، گزیدن جانوران و وحشت زیاد، به‌عنوان نمونه‌هایی از عذاب قبر معرفی شده است.

طبق روایات، سخن‌چینی، بی‌دقتی درباره طهارت و نجاست، رفتار نامناسب مرد با همسرش، بداخلاقی با خانواده و سبک‌شمردن نماز، از اسباب عذاب قبر است؛ از سوی دیگر، زیارت امام حسین(ع)، دفن شدن در نجف، محبت اهل بیت پیامبر(ص)، مردن در فاصله ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه و… در برطرف شدن عذاب قبر مؤثر شمرده شده است.

روایات مربوط به عذاب قبر

در روایات اسلامی، هم سخن از سؤال و عذاب و فشار قبر شده و هم تاکید شده که نتیجه کارهاى نیک و بد انسان بعد از مرگ به او مى رسد. برخی دیگر از روایات از تماس ارواح با خانواده هاى آنها و مشاهده وضع حال آنها خبر داده و روایاتى هم در مورد حوادث شب معراج و تماس پیامبر(ص) با انبیاء و پیامبران(ع) بحث کرده که همه اینها گواه بر وجود عالَم برزخ است و بدون تصویر چنین عالَمى، تمام روایات مزبور و مانند آن نامفهوم خواهد بود.

محمد بن اسماعیل بخاری از علمای اهل سنت در کتاب صحیح خود، روایتی از پیامبر اسلام(ص) نقل کرده که میت به خاطر گریه بستگان بر سر قبرش عذاب می‌شود. به گفته یحیی بن شرف نوَوَی، شارح صحیح مسلم، عالمان اهل‌سنت این روایت را تأویل کرده‌اند؛ چرا که عذاب مردگان به خاطر گریه زندگان، با آیه هجدهم سوره فاطر که هیچ کسی بار دیگری را بر دوش نمی‌کشد سازگار نیست. همچنین به گفته عایشه، روایت مذکور به صورت صحیح از پیامبر(ص) نقل نشده است.

بر پایه روایتی از امام صادق(ع) در کتاب من لایحضره الفقیه، عذاب قبر شامل همه کسانی می‌شود که از دنیا می‌روند؛ اگرچه در زمین دفن نشده باشند. همچنین بر اساس روایت دیگری از امام صادق(ع) در کتاب بحار الانوار، بیشتر انسان‌ها فشار قبر دارند.

در دعا و مناجات‌هایی که از معصومان نقل شده، از شدت فشار قبر به خدا پناه برده شده است. به عنوان مثال پیامبر(ص) هنگامی که دخترش رقیه را دفن کرد، برای برداشته شدن عذاب قبر او دعا کرد. یا پیش از دفن فاطمه بنت اسد، در قبر فاطمه خوابید تا طبق وعده‌ای که به او داده بود، خداوند فاطمه را از فشار قبر در امان بدارد. حضرت فاطمه(س) نیز در وصیتش از امام علی(ع) خواست که پس از خاکسپاری او بر سر قبرش قرآن بخواند و دعا کند.

اسباب عذاب قبر

در روایات وارد شده است که بیشترین علتی که انسان به عذاب و فشار قبر مبتلا می‌شود؛ به دلیل سخن‌چینی و بدخلقی و بی مبالاتی به نجاست بول (ادرار) است

در روایت دیگر از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است: «عذاب قبر به سزای سخن چینی، غیبت و دروغ است»شیخ عباس قمی با اشاره به روایت مذکور، عمده فشار قبر را مربوط به این سه دانسته است. برخی دیگر از چیزهایی که سبب عذاب قبر می‌شوند عبارتند از:

بداخلاقی: بر اساس روایتی نقل‌شده از پیامبر(ص)، دلیل عذاب قبر سعد بن معاذ، بداخلاقی با خانواده بوده است.

اهمیت ندادن به نماز: بر پایه روایتی که در کتاب المواعظ العددیهٔ علی مشکینی نقل شده، سستی در به جا آوردن نماز سبب تنگی و فشار قبر می‌گردد

ضایع کردن نعمت‌های خدا: بر پایه حدیثی عذاب قبر مؤمن کفاره نعمت‌هایی است که ضایع کرده است.همچنین بر اساس روایات، غیبت، نداشتن ولایت امامان معصوم(ع)، یاری نکردن مظلوم و بی‌وضو نماز خواندن سبب عذاب می‌شود. در کتاب جامع السعادات، سکرات مرگ و عذاب و فشار قبر کسی که مادرش از او ناراضی باشد شدیدتر دانسته شده است.

عوامل کاهش عذاب قبر

در کتاب‌های روایی، عواملی برای رهایی از فشار قبر یا کاهش آن ذکر شده است که برخی از آنها عبارتند از:

محبت اهل بیت(ع): بنابر روایتی که از پیامبر(ص) در بحار الانوار نقل شده، محبت پیامبر(ص) و اهل بیتش در هفت جا سودمند است؛ از جمله در قبر.

خواندن نمازهای مستحبی خاص: بر پایه روایاتی که سید بن طاووس در اقبال الاعمال از معصومان نقل کرده، خواندن نمازهایی خاص در ماه‌های رجب و شعبان سبب برطرف‌شدن عذاب و فشار قبر می‌گردد.

دفن شدن در نجف: به گفته حسن بن محمد دیلمی در کتاب ارشاد القلوب چنانکه در روایات آمده، از ویژگی‌های خاک نجف این است که عذاب قبر و محاسبه سوال نکیر و منکر از دفن‌شدگان در آن برداشته می‌شود.

قرائت قرآن: در منابع روایی احادیثی در باب فضائل السور نقل شده است که بر اساس آنها خواندن برخی از سوره‌های قرآن سبب برطرف‌شدن عذاب قبر می‌شود؛ از آن جمله است مداومت بر خواندن سوره زخرف و سوره نساء در هر جمعه و خواندن سوره تکاثر در هنگام خواب.

قراردادن دو چوبِ تر در قبر در کنار میت: بر پایه روایتی که در کتاب حدیثی الکافی از امام صادق(ع) نقل شده، فلسفه قراردادن دو چوب ِ‌تر به همراه میت در قبر برطرف شدن عذاب قبر است. همچنین بر پایه روایتی دیگر، پاشیدن آب بر روی قبر میت پس از دفن، سبب برطرف‌شدن عذاب و فشار قبر از او می‌گردد.

برخی دیگر از مواردی که بر اساس روایات سبب برطرف‌شدن یا کاهش عذاب و فشار قبر می‌شود عبارتند از:

• زیارت امام حسین(ع)
• به‌جا آوردن رکوع کامل در نماز
• خواندن نماز شب
• روزه گرفتن چهار روز از ماه رجب
• مرگ در فاصله ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه
• سازش زن با شوهر بداخلاق یا فقیر
• بخشیدن مهریه‌ به شوهر.
• کارهای نیک فرزند پس از مرگ والدین

به گفته امام خمینی در کتاب شرح چهل حدیث، میزان در طول کشیدن عالم قبر و برزخ، تعلقات دنیوی و محبت به دنیا است و بر این اساس هر چه تعلقات دنیوی کمتر باشد، برزخ و قبر انسان روشن‌تر و گشاده‌تر و مکث انسان در آن کمتر است.

فشار قبر کفاره گناهان

 همانطور که در بالا گفته شد، اگر چه عذاب و فشار قبر بسیار رنج آور و سخت است، ولی همین عذاب و فشار قبر، کفاره گناه مؤمنان است تا در قیامت و هنگام رسیدگی به اعمال، از گناهان آنان کاسته شده باشد. در روایات متعددی به این حقیقت اشاره شده است؛ سکونی از امام صادق (علیه‌السّلام) و ایشان از پدرش و از پدرانش، از امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) نقل کرده است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: فشار قبر برای مؤمن کفّاره نعمت‌هایی است که تباه کرده است.

آیا گریه نزدیکان میت سبب عذاب قبرش می‌شود؟

در منابع روایی اهل‌سنت روایتی به پیامبر(ص) نسبت داده شده که بر اساس آن مُرده به خاطر گریه اطرافیانش بر سر قبرش عذاب می‌شود.راویان این حدیث خلیفه دوم و عبدالله بن عمر هستند که به گفته عایشه آن را به صورت صحیح از پیامبر(ص) نقل نکرده‌اند؛ چراکه پیامبر(ص) فرموده بود: «مرده در قبر به خاطر گناهانش عذاب می‌شود، در حالی که نزدیکانش نیز در آن هنگام برای وی می‌گریند».به گفته نوَوَی، شارح صحیح مسلم، عالمان اهل سنت درباره تأویل روایت مذکور اختلاف‌نظر دارند؛ برخی آن را مربوط به مردگانی دانسته‌اند که وصیت کرده پس از مرگشان بر آنها گریه کنند و برخی دیگر، عذاب‌کردن مردگان به‌خاطر کارهای زندگان را با آیه «وَلَا تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ؛ هیچ‌کس بارِ (گناه) دیگری را بر دوش نمی‌کشد» سازگار نمی‌دانند.

عذاب بدن برزخی یا دنیوی؟

درباره اینکه فشار قبر با بدن دنیوی درک می‌شود یا بدن برزخی، اختلاف‌نظر وجود دارد؛ گفته شده به باور مشهور متکلمان و فلاسفه، روح انسان پس از مرگ، به بدن مثالی (بدنی مانند بدن دنیایی، با این تفاوت که ماده و خواص آن، مانند جِرم و وزن را ندارد.) تعلق می‌گیرد. با این حال به سید مرتضی و سدیدالدین حمصی رازی از متکلمان امامیه نسبت داده شده که معتقدند پس از مرگ، روح به بدن بازمی‌گردد و فشار قبر با بدن دنیایی درک می‌شود. به گفته عبدالرزاق لاهیجی کسانی که معتقدند روح باقی نیست، عذاب قبر را مختص بدن می‌دانند، اما کسانی که قائل به بقای روح‌اند، معتقدند که پس از مرگ، روح به بدن بازمی‌گردد و عذاب قبر مختص روح است، یا اینکه روح و بدن هر دو را شامل می‌شود.

به گفته ابوالحسن اشعری، بنیانگذار مکتب اشعری، درباره عذاب و فشار قبر میان مسلمانان اختلاف‌نظر وجود دارد؛ او اکثر مسلمانان را معتقد به عذاب قبر دانسته و به معتزله و خوارج نسبت داده که به عذاب قبر باور ندارند. اما ابن‌ابی‌الحدید از قاضی القضاه در طبقات المعتزله نقل کرده که چون ضرار بن عمر از شاگردان واصل بن عطا به عذاب قبر باور نداشته، آن را به همه معتزله نسبت داده‌اند، در حالی که معتزله عذاب و فشار قبر را جایز می‌دانند، هرچند شمار اندکی از آنان به عذاب و فشار قبر یقین ندارند اما بیشترشان معتقدند فشار قبر وجود دارد با این تفاوت که آن را مربوط به روح می‌دانند نه جسم.

استناد قرآنی

بنابر آنچه که علامه مجلسی از شیخ بهائی نقل کرده، در کتاب‌های کلامی برای اثبات عذاب قبر به آیه «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ؛ پروردگارا! ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی.» استدلال می‌شود؛ بدین صورت که مرگ اول در دنیا و مرگِ دوم در قبر است، همچنین زنده شدن نخست در قبر و زنده شدن دوم در قیامت. به گفته علامه مجلسی برخی از مفسران مانند عبدالله بن عمر بیضاوی و فضل بن حسن طبرسی در جوامع الجامع، اشاره به دو مرگ و دو زندگی در آیه مذکور را اشاره به میراندنِ قبل از نطفه و میراندنِ در دنیا و زنده شدن پس از نطفه و در قیامت دانسته‌اند. او همچنین دیدگاه نخست را به فضل بن حسن طبرسی در مجمع البیان و فخر رازی نسبت داده است.

علامه مجلسی «معیشه ضنکاً» در آیه «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنْکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَعْمَىٰ؛ و هر کس از یاد من اعراض کند همانا معیشتش تنگ شود و او روز قیامت نابینا محشور می‌کنیم.» را به عذاب قبر تفسیر کرده است.

همچنین در مجمع البیان (نوشته‌شده در قرن ۶ قمری) از برخی مفسران نقل شده که، یکی از دو بار عذاب در آیه «سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلَىٰ عَذَابٍ عَظِیمٍ؛ آنان را دو بار عذاب خواهیم کرد و عاقبت هم به عذاب سخت ابدی دوزخ بازگردانیده می‌شوند.» به عذاب قبر و دیگری به عذاب در قیامت تفسیر شده است. به گفته علامه طباطبایی مفسر شیعه (درگذشته ۱۳۶۰ش)، آیه «النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَعَشِیًّا وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ؛ آتش هر صبح و شام بر آن عرضه شود و روزى که قیامت برپا شود ندا دهند که خاندان فرعون را به سخت‌ترین عذاب‌ها درآورید.» دلالت دارد بر اینکه با آل فرعون دو برخورد می‌شود نخست آنان را بر آتش عرضه می‌کنند و سپس داخل در آتش. عرضه بر آتش قبل از قیامت و همان عذاب در برزخ است.

کتابشناسی

از عذاب و فشار قبر در کتاب‌های منازل الآخره شیخ عباس قمی، عروج روح محمد شجاعی و انسان از مرگ تا برزخ نعمت‌الله صالحی حاجی‌آبادی سخن گفته شده است. همچنین کتاب‌هایی به صورت مستقل درباره عذاب قبر نوشته شده که برخی از آنها عبارتند از:

«تحقیقی قرآنی و روایی درباره عذاب قبر»، اثر مهدی فَربودی که در سال ۱۳۸۶ش منتشر شده و همچنین با عنوان «عذاب‌های قبر:‌ تحقیقی قرآنی و روایی درباره عالم قبر» نیز چاپ شده است.

‌«عالم قبر: راز بزرگ»، نوشته جابر رضوانی.