سوال شب اول قبر

سؤال قبر، بازخواست شب اول قبر است. بنابر روایات اسلامی، دو فرشته نَکیر و مُنکَر یا بَشیر و مُبَشِّر ، شب اول قبر از شخص مُرده درباره اعتقادات او می‌پرسند که آن را سوال قبر می‌خوانند.

بیشتر محدثان و متکلمان معتقدند که در همین بدن مادی و بیشتر فلاسفه بر آنند که در بدنی دیگر به نام بدن برزخی از انسان سؤال و جواب قبر می‌شود.

نکیر و منکر یا بشیر و مبشر

در شب اول قبر دو فرشته که مأموران بررسی اعتقادات شخص تازه در گذشته هستند وارد قبر او می‌شوند. در برخی روایات از این دو فرشته به «دو نگهبان قبر» تعبیر شده است. یکی در جانب راست و دیگری در جانب چپ متوفی قرار می‌گیرد و شروع به پرسیدن سؤالاتی از او می‌کنند. چنانچه فرد کافر یا گناهکار باشد آن دو ملک با چهره‌هایی وحشتناک بر او وارد می‌شوند و پس از آشکار شدن باطن میت و خباثت او، با عذابی شکننده از ناحیه آن دو که «نَکیر و مُنکَر» نام دارند مواجه شده و قبر او پر از آتش خواهد شد، و چنانچه فرد با ایمانی بوده و تقوای خدا را رعایت کرده باشد، با کمک و لطف اولیاء الهی می‌تواند پاسخ سؤالات این دو ملک را از عمق جان و روح خود بدهد و آن دو ملک با چهره‌هایی دلربا که «بَشیر و مُبَشِّر» نام دارند به او بشارت بهشت داده و قبر او را با نعمت‌های الهی گسترش می‌دهند.

موضوع سؤال قبر

رُوِی عَن رسولِ الله(ص): أَلَا وَ إِنَّ أَوَّلَ مَا یسْأَلَانِک عَنْ رَبِّک الَّذِی کنْتَ تَعْبُدُهُ وَ عَنْ نَبِیک الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیک و عَنْ دِینِک الَّذِی کنْتَ تَدِینُ بِهِ وَ عَنْ کتَابِک الَّذِی کنْتَ تَتْلُوهُ وَ عَنْ إِمَامِک الَّذِی کنْتَ تَتَوَلَّاهُ ثُمَّ عَنْ عُمُرِک فِیمَا کنْتَ أَفْنَیتَهُ وَ مَالِک مِنْ أَینَ اکتَسَبْتَهُ وَ فِیمَا أَنْتَ أَنْفَقْتَهُ فَخُذْ حِذْرَک وَ انْظُرْ لِنَفْسِک وَ أَعِدَّ الْجَوَابَ قَبْلَ الِامْتِحَانِ وَ الْمُسَائَلَهِ وَ الِاخْتِبَارِ فَإِنْ تَک مُؤْمِناً عَارِفاً بِدِینِک مُتَّبِعاً لِلصَّادِقِینَ مُوَالِیاً لِأَوْلِیاءِ اللَّهِ لَقَّاک اللَّهُ حُجَّتَک وَ أَنْطَقَ لِسَانَک بِالصَّوَابِ وَ أَحْسَنْتَ الْجَوَابَ وَ بُشِّرْتَ بِالرِّضْوَانِ وَ الْجَنَّهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اسْتَقْبَلَتْک الْمَلَائِکهُ بِالرَّوْحِ وَ الرَّیحَانِ وَ إِنْ لَمْ تَکنْ کذَلِک تَلَجْلَجَ لِسَانُک وَ دُحِضَتْ حُجَّتُک وَ عَییتَ عَنِ الْجَوَابِ وَ بُشِّرْتَ بِالنَّارِ وَ اسْتَقْبَلَتْک مَلَائِکهُ».

از رسول خدا نقل شده است که: «بدان نخستین چیزی که آن دو فرشته از تو سؤال می‌کنند از پروردگاری است که می‌پرستیدی، و از پیامبر که به سوی تو فرستاده شده و از دینی که به آن پایبند بودی، و از کتاب آسمانی که آن را می‌خواندی، و از امامی که ولایتش را پذ‌یرفته بودی، سپس از عمرت سؤال می‌کنند که در کدام راه صرف کردی، و از اموالت که از کجا آوردی و درکجا مصرف کردی؟جانب احتیاط را نگه‌دار و درباره خود بیندیش و قبل از آزمایش و سؤال و امتحان، پاسخ را آماده کن، که اگر با ایمان و متقی و آگاه به دین و پیرو صادقین و تابع أولیاء خدا باشی، خداوند پاسخ لازم را به تو تلقین می‌کند و زبانت را به حق می‌گشاید، و جواب خواهی داد، و دراین هنگام از سوی خدا بشارت جنّت و رضوان و خیرات فراوان به تو داده می‌شود، و فرشتگان الهی با روح و ریحان از تو استقبال می‌کنند، و اگر چنین نباشد زبانت به لکنت می‌افتد و دلیلت باطل می‌شود واز دادن پاسخ فرو میمانی، بشارت به آتش داده میشوی، و فرشتگان عذاب به استقبال تو می‌آیند».

کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج ۸، ص۷۲.

سؤالات نکیر و منکر (یا بشیر و مبشر) از مهمترین حوادث شب اول قبرند. بنابر روایاتی که در حد تواترند، این دو فرشته اولین چیزهایی که از میت سؤال می‌کنند این موارد است:

• خدای تو کیست؟
• پیامبرت کیست؟
• در دنیا به چه امامی اقتدا می‌کردی؟

در روایات دیگر، سؤالات بیشتری بیان شده است:

• از خدایی که می‌پرستید
• از پیامبری که به او باور داشت
• از دینی که تبعیت می‌کرد
• از کتاب آسمانی که راهنمای زندگانیش بود
• از امامی که به او اقتدا می‌کرد
• از عُمر که در چه راهی آن را سپری کرد
• از اموالش، که چگونه به دست آورد و در کجا خرج کرد
• از دوستانی که در دنیا داشت
• از قبله و نمازش
• از حج و روزه و زکاتش

آیا از همه سؤال می‌شود؟

بر اساس برخی روایات، سؤال و جواب شب اول قبر عمومی است. برخی عالمان از این عمومیت دو مورد را استثنا کرده‌اند: افرادی که دارای شأنی والاتر از این هستند که مورد سؤال واقع شوند مانند پیامبران و امامان، و کسانی که شرایط سؤال کردن در آنها وجود ندارد مانند کودکان و دیوانگان. محمد باقر مجلسی با اشاره به عدم وجود روایت صریحی در این باره، معتقد است بهترین کار عدم اظهار نظر در این مسئله است.

برخی از روایات دیگر سؤال و جواب قبر را ویژه مؤمنین خالص و کافرین خالص دانسته و حساب بقیه را موکول به قیامت می‌کنند. در جمع بین این دو دسته از روایات بعضی از علما معتقدند که سؤال‌های خاص(بررسی دقیق اعمال) مربوط به مؤمن محض و کافر محض است و از دیگران فقط راجع به کلیات باورها سؤال می‌شود.

تلقین میت

به نزدیکان میت سفارش شده است که پس از خاکسپاری، میت را تنها نگذارند و با تلقین به او، در پاسخ دادن به سئوالات نکیر و منکر یاری‌اش کنند. علاوه بر اعمال و صدقات و نماز و روزه خود شخص، برخی اعمال مانند نماز هدیه و نماز لیله الدفن از طرف بازماندگان نیز در برطرف شدن یا کاهش سختی‌های قبر مؤثر است.

سؤال قبر از بدن مادی یا مثالی؟

در اینکه سؤال و جواب در قبر، ناظر به همین بدن مادی موجود در قبر است یا بدن مثالی، دو نظر وجود دارد. بیشتر محدثان و متکلمان با استناد به ظاهر آیات قرآن و روایات معتقدند سؤال و جواب از همین بدن مادی در قبر خواهد بود که روح به آن برای مدتی باز می‌گردد. کلینی در کافی از امام باقر(ع) نقل می‌کند: هنگامی که مرده داخل قبرش شد روح به بدنش باز می‌گردد، آنگاه دو ملک قبر می‌آیند و از او پرسش می‌کنند.

بیشتر فلاسفه اعتقاد دارند که سؤال قبر، ناظر به بدن مثالی است که با روح آدمی مرتبط است و منظور از قبر، همین قبر خاکی نیست. علامه طهرانی تصریح دارد که بدنی که‌ در میان‌ قبر می رود و به روی آن‌ خاک‌ می‌ریزند، غیر از صورت‌ مثالی است‌ که‌ به‌ برزخ‌ می‌رود و درشب اول قبر ملائکه‌ با قالب‌ مثالی و صورت‌ ملکوتی گفت‌ و شنود دارند، نه‌ با بدن‌ مادّی. بدن‌ خاکی حرکتی ندارد، چشم‌ و گوش‌ و ادراک ندارد، چه‌ در میان‌ قبر بپوسد یا نپوسد. امّا بدن‌ مثالی‌ که‌ همان‌ عالم‌ صورت‌ انسانی‌ است‌، او نمی‌میرد بلکه‌ زنده‌ است‌، دیدۀ بصیرت‌ و ادراکش‌ کم‌ نمی‌شود بلکه‌ افزون‌ می‌گرددو علّت‌ آنکه‌ در بسیاری از روایات‌ به‌ عالم‌ قبر، و نکیر و منکر در عالم‌ قبر، و مؤاخذۀ در قبر تعبیر شده‌ است‌ برای آن است که عالم‌ برزخ‌ در دنبال‌ این‌ دنیاست‌، و قبر هم‌ بدنبال‌ زندگی دنیاست‌؛ و بدین‌ مناسبت‌ عالم‌ برزخ‌ را که‌ تعلّقی به‌ عالم‌ قبر دارد به‌ عالم‌ قبر تعبیر نموده‌اند

کسانی که قبر ندارند

بنا بر دیدگاه اول که سؤال قبر، ناظر به بدن مادی در قبر خاکی است، خداوند توانایی اعطای درک و پاسخ به اجزای پراکنده یا سوخته را نیز دارد و به آب یا هوا یا هرآنچه در عالم هست این توانایی را می‌دهد تا بر بدن یا اجزای آن فشار و عذاب وارد کنند؛ اما بنا بر دیدگاه فلاسفه که سؤال قبر ناظر به بدن مثالی است، فرقی ندارد میت در قبر دفن شده باشد و یا این که توسط آتش متلاشی و در فضا پراکنده شده باشد؛ در هر دو صورت، سؤال قبر ناظر به بدن مثالی است که مجرد از ماده و بدن خاکی است و با روح آدمی مرتبط است.