شب اول قبر

لَیلَهُ الدَّفن یا شب اول قبر نخستین شبی است که مرده را دفن کرده‌اند. در فرهنگ اسلامی از این شب و ویژگی‌ها و حوادث آن بسیار سخن رفته و بنابر روایات، شبی مهم برای شخص درگذشته است و مراحل مختلفی دارد. از جمله حوادث مهم این شب ورود فرشتگان مختلف بر میت، سوال و جواب و فشار قبر است. برخی اعمال مانند نماز لیله الدفن ، خواندن دعای تلقین می‌توانند به میت در پشت سر گذاشتن این حوادث کمک کنند. شب اول قبر برای مؤمنین زیبا و آرامش‌بخش و برای کافران و بدکاران بسیار سخت و وحشتناک است.

مواجهه با تنگنای پر پیچ و خم و ترسناک شب اول قبر برای هر انسان زنده‌ای که به جهان آخرت ،معاد و دنیای بعد از مرگ اعتقاد دارد، وحشتناک و ‌رعب‌آور است. دنیایی که نه تصور درستی از آن در دست است و نه می‌توان به طور کامل درباره‌ شرایط آن نظر قطعی داد.
می توانید دیدگاه ادیان مختلف را درباره معاد و آخرت در مقاله آخرت از دیدگاه ادیان مختلف مطالعه نمایید.

شب اول قبر، فشار قبر، حضور نکیر و منکر دو فرشته‌ی الهی که برای سوال و جواب بر میت وارد می‌شوند و عذابی که در این شب فرد به آن دچار خواهد شد همه و همه به راز آلود و مبهم بودن مرگ و دنیای پس از آن دامن می زنند.

حجت الاسلام و المسلمین علی سرلک، کارشناس و سخنران مذهبی با اشاره به وقایعی که در شب اول قبر اتفاق می افتد، گفت: شب اول قبر از زمان قبض روح و فوت هر انسان شروع می‌شود و آغاز این مسئله به زمان دفن فرد ربطی ندارد اما برای بازماندگان این تصور وجود دارد که شب اول قبر، شب اولی است که فرد را به خاک می‌‌سپارند.

وی افزود: افراد بسیاری هستند که در دریا غرق شده‌، در کوه مرده‌اند یا حتی بر اثر سقوط هواپیما به طور کامل جسمشان نابوده شده و قابل دفن نیستند لذا این افراد نیز از زمان جدایی روح از جسمشان شب اول قبر را تجربه خواهند کرد.

سرلک درخصوص مدت زمان شب اول قبر خاطر نشان کرد: زمان به طول انجامیدن شب اول قبر برای ما که محاسبه شمسی و قمری داریم یک تجلی دارد و برای فرد جان باخته که دیگر زمان ومکان از نظر او معنایی ندارد، جلوه دیگری دارد اما در روایات از فقدان وجود زمان پس از مرگ صحبت شده است.

شب اول قبر از چه زمانی است و چقدر طول می‌کشد؟

برای انجام اعمال شب اول قبر، لازم است بدانیم، منظور از این شب چه زمانی است. منظور از شب لیله الدفن، شبی که ما به حساب این دنیای مادی می‌دانیم نیست. یعنی اگر میتی صبح دفن شود، حتما نباید ساعاتی بگذرد و شب شود تا فرشتگان الهی برای بازپرسی بیایند.

بلکه از همان لحظه‌ای که میت دفن می‌شود، فرشتگان الهی برای سوال و جواب حاضر می‌شوند. روح با جدا شدن از بدن وارد عالم برزخ می‌شود و در عالم برزخ شب و روز همچون این دنیای مادی وجود ندارد. در قبر و برزخ برای میت، شب نمایان می‌شود.

شب اول قبر فقط برای کسانی‌که دفن می‌شوند نیست. بلکه برای کسانی‌که دفن نمی‌شوند، مثل افرادی که در دریا غرق شده‌اند و جنازه آنها پیدا نشده تا دفن شوند یا در اثر سوختن یا انفجار از بین رفته نیز وجود دارد. و آنها سؤال قبر و فشار قبر را تجربه خواهند کرد.مطابق یک دیدگاه همه این موارد ناظر به همین بدن مادی است و خداوند توانایی اعطای درک و پاسخ به اجزای پراکنده یا سوخته را نیز دارد و به آب یا هوا یا هرآنچه در عالم هست این توانایی را می‌دهد تا بر بدن یا اجزای آن فشار و عذاب وارد کنند، بنابراین حتی اگر بدنی در فضا هم متلاشی شود از این امر استثنا نیست. کلینی روایت می‌کند: «یونس بن عمار از امام صادق(ع) راجع به شخصی که به‌دار آویخته شده سؤال کردم که آیا او را هم عذاب قبر می‌دهند؟ حضرت فرمود: آری خداوند عزّ و جلّ به هوا امر می‌کند که او را در فشار خود بگیرد».

مطابق دیدگاه فلاسفه، وقتی قبر به عالم برزخ معنا شد، شب آنجا هم مخصوص به وضع آنجا بوده و لازم نیست تا حتماً میت دفن شود تا مراسم شب اول قبر صورت پذیرد.

همه افراد فوت ‌شده، شب لیله الدفن، خواهند داشت و سوال و جواب خواهند شد. چرا که قبر را عالم برزخ می‌دانیم و شب آن‌ را هم مخصوص به شرایط آنجا می‌دانیم.

اینکه عذاب این شب چقدر طول می‌کشد بستگی به میزان گناهان فرد دارد. برای افرادی ممکن است لحظه‌‌ای باشد یا مدت طولانی‌تری فرد در سختی و رنج ‌بسر ببرد.

آیا فشار قبر استخوان‌ها را خرد می‌کند؟

هر فرد پس از جدا شدن روح از بدن هم چنان به تعلقات دنیایی‌اش وابستگی دارد و دوری از اولاد و دوستان روحش را خواهد آزرد و غیر از دلبستگی‌های دنیای که هنوز روح را به خود وابسته نگاه داشته است، خیر و شر بودن اعمال انسان در دنیا نیز بر میزان و شدت فشار قبر موثر است.

حجت‌اسلام و المسلمین علی سرلک در رابطه با علت فشار قبر اظهار داشت: فشار قبر برای انسانی که می‌خواهد بر خدا وارد شود، نوعی نوازش است همانند تعابیر استفاده شده در نماز میت که بر فرد می‌خوانیم «هذا عبدک و بن عبدک نزل بک» خدایا این فرد بر تو نازل شده «و انت‌ خیر منزول به» تو بهترین کسی هستی که هر فرد بر او وارد می‌شود.

وی عنوان کرد: فشار قبر به نوعی آماده‌سازی فرد برای ورود به بزرخ است لذا انسان های خوب نیز به خاطر اشتباهات دنیوی خود و برای این که طولانی بودن حضورشان در برزخ آنها را آزرده نکند، جان کندن سختی یا فشار قبر طاقت‌فرسایی خواهند داشت، همانند سعد بن معاض که به خاطر بدرفتاری با همسرش آن قدر فشار قبر شدیدی داشت که پیامبر اکرم(ص) صدای خرد شدن استخوان‌هایش را شنید.

این کارشناس مذهبی افزود: در مقابل، کافرانی که کارهای نیک داشته‌اند نیز مرگ راحت‌ و فشار قبر کمی را تجربه خواهند کرد تا به نسبت به عمل خوب خود، با آرامش به برزخ رفته و نیکی آنها قبل از ورود به بزرخ تصویر و عدالت در حقشان اجرا شود.

بیشتر بخوانید: نماز لیله الدفن ، نماز شب دفن برای رفع فشار قبر میت

چگونه شب اول قبر راحت‌تری داشته باشیم؟

به نزدیکان میت سفارش شده است که پس از خاک‌سپاری و تشییع ، میت را تنها نگذارند و با تلقین به او، در پاسخ دادن به سؤالات نکیر و منکر یاری‌اش کنند.علاوه بر اعمال و صدقات و نماز و روزه خود شخص، برخی اعمال مانند نماز هدیه و نماز لیله الدفن از طرف بازماندگان نیز در برطرف شدن یا کاهش سختی‌های قبر مؤثر است. در احادیث و روایات اعمالی برای کاهش فشار قبر عنوان شده که برخی از آنها توسط فرد در زمان حیات قابل اجراست و برخی دیگر را بازماندگان او باید انجام دهند.

حجت الاسلام سرلک در این رابطه تشریح کرد: هر فرد پیش از مرگ می‌تواند با انجام‌ اعمال خیری هم چون نماز اول وقت، دائم الوضو بودن، صله رحم، صدقه دادن، دستگیری از مستضعفین و فقرا، مهربانی با اطرافیان و فرزندان خود و از همه مهمتر به یاد مرگ بودن از فشار قبر بر خود بکاهد.

وی گفت: بازماندگان نیز می توانند با خواندن تلقین هنگام دفن و تلاوت قرآن برای میت به خصوص توسط فرزندان صالح و پرداخت بدهکاری‌های مادی و معنوی او، به رهایی فرد از فشار قبر و سختی‌های شب اول قبر بکاهند.

آیات آسمانی که دلالت بر اتفاقات شب اول قبر دارند

حجت الاسلام سرلک با اشاره به آیاتی از قرآن که شب اول قبر در آنها مطرح شده، گفت: آیات متعددی در این زمینه وجود دارند که به صورت عینی درباره این شب صحبت می‌کنند یا در معنی و تفسیر مرتبط هستند.

وی افزود: آیه ۱۰۰ سوره مومنون، آیه ۱۶۹ سوره آل عمران، آیه ۴۶ سوره مومن، آیات ۲۸-۲۹ و ۳۲ سوره نحل، آیه ۱۲۴ سوره طه‌ و آیه ۲۷ سوره محمد که در آن خداوند می‌فرماید «حال انها چگونه خواهند بود هنگامی که فرشتگان مرگ بر صورت و پشت انان می‌زنند و جانشان را می‌گیرند» از جمله آیاتی است که دلالت بر وجود شب اول قبر دارند.

این کارشناس مذهبی اظهار داشت: حضرت علی(ع) در رابطه با این موضوع می‌فرماید «همانا آن زندگی سخت و دشواری که خداوند دشمن خود را از آن بیم داده، عذاب قبر است، که خداوند بر کافر ۹۹ اژدها مسلط کند که گوشت بدنش را به دندان گزند و استخوان او را بشکنند و پیوسته بر سر او درآمد و شدند تا روزی که از قبر برانگیخته شود که اگر یکی از آنها اژدهایان در زمین بدمد هرگز زمین زراعتی نرویاند»

اما انسان مؤمن که به تکالیف شرعی خود و ترک محرمات عمل کرده و به لطف و مهربانی خداوند امیدوار است، نه تنها هراسی از مرگ ندارد بلکه به آن مشتاق نیز هست چرا که بر اساس وعده الهی فرد صالح و نیکوکار در سرای آخرت همنشین پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) خواهد بود و از نعمت های بی پایان الهی بهره مند می‌شود.

کسانی که با دیدگاه الهی، مرگ را گذرگاه حیات ابدی و باز شدن دفتر زندگی نوینی می‌دانند و باورشان این است که رحمت و مغفرت خداوند بی‌پایان است، به لطف و رحمتش امیدوار می‌گردند و هراسی از مرگ ندارد، چه آن که هر چقدر گناهان آنان بزرگ و زیاد باشد، با رحمت نامحدود خداوند قابل مقایسه نیست، پس با آب توبه آثار گناهان را شستشو می‌دهند و با بیم و امید زندگی می‌کنند، زیرا توبه‌کننده «محبوب» خداست.

بهترین اعمال برای شب اول قبر اموات در احادیث ائمه اطهار (ع)

انسان پس از مرگ وارد عالمی می‌شود به نام «عالم برزخ» حیات برزخ و حقیقت باطن همین عالم دنیاست. دنیا ظاهری دارد و باطنی، ظاهر دنیا که بدان عالم مُلک گفته می‌شود همین دنیای مادی که ما در آن زندگی می‌کنیم که خصوصیات خاص خودش را دارد (مکان، زمان، مادی بودن…) همین دنیا باطنی دارد که بعضی خصوصیات عالم دنیا را داراست. مثلاً شکل و اندازه و رنگ و بو در آن عالم هم وجود دارد و لکن ماده در آنجا نیست. صورت مردمان برزخی رنگ و اندازه مشخصی دارد و در آنجا خوشحالی و مسرّت و غضب و نگرانی هست در آ‌نجا نور هست و لکن آنجا ماده نیست .

همچنین در بعضی از روایات از همین حیات برزخی به «عالم قبر» تعییر شده است. در روایتی است که از امام صادق(ع) پرسیدند: برزخ چیست آن حضرت فرمود: قبر از هنگام مرگ آدمی است تا روزی که قیامت می‌شود.

پس مراد از قبر در بعضی روایات این گودال خاکی که بدن میت در آن جا می‌گیرد، نیست بلکه باطن همین قبر مراد است که همان عالم برزخ است از آنجایی که قبر خاکی جایگاه و محل استقرار بدن جسمانی است و عالم برزخ نیز جایگاه استقرار روح انسان است به عالم برزخ عالم قبر نیز گفته می‌شود.