آداب زیارت قبور

در زمان حیاتش جارى بوده بعد از وفاتشان نیز جارى است، و دعا، پیش قبور شایستگان و شفاعت خواستن وسیله آنها پیش ائمه دین و علماء شرع مبین همواره مورد عمل بوده است.

بر این گفته : ” هر کس حاجتى دارد پیش قبور آنان برود و به آنها متوسل شود ” اعتراض نشود آه با گفته رسول خدا است که فرمود است: مسافرت نشود مگر براى سه مسجد: مسجد الحرام، مسجد “مسجد النبى” و مسجد الاقصى “. زیرا امام جلیل ابو حامد غزالى رحمه الله در کتاب آداب سفر از کتاب احیاء العلومش در ضمن مباحثى آن را پاسخ گفته و اینک نص گفتار او: ” قسم دوم این است که مسافرت کند به خاطر عبادت یا براى جهاد و یا حج تا اینکه مى گوید: و در زمره آنها است زیارت قبور انبیاء و قبور صحابه و تابعان و سائر علماء و اولیاء. و هر کس در زمان حیاتش از دیدنش تبرک جسته مى شد، بعد از مرگش نیز با زیارتش تبرک جسته مى شود و جائز است مسافرت کردن به سوى آنها براى همین مقصود و فرموده رسول خدا ” مسافرت جز براى سه مسجد: مسجد الحرام، مسجدم و مسجد الاقصى، نباید صورت بگیرد “، با اینها که گفته شده مخالف نیست و آنها را غیر جائز نمى شمارد، زیرا این حدیث مربوط به عدم مطلوبیت مسافرت به سوى مساجد دیگر است که با هم یکسانند، نه زیارت قبور انبیاء و اولیاء و علماء اینها اگر چه در اصل فضیلت با هم یکسانند، اما درجات آن به حسب اختلاف درجات آنان پیش خدا تفاوت عظیمى دارند دانا تر است “.

۲- عز الدین شیخ یوسف اردبیلى شافعى، متوفى در سال ۷۷۶ ه در ” الانوار لاعمال الابرار ” در فقه شافعى جلد ۱ صفحه ۲۲۴ گفته است: ” براى مردان زیارت قبور مستحب و براى زنان مکروه است و مستحب است که بگوید: ” درود بر شما اى مردم با ایمان که در این خانه ها آرمیده اید، و ما اگر خدا بخواهد به زودى به شما ملحق خواهیم شد خدایا ما را از پاداششان محرم مفرما، و ما را بعد از آنان مورد امتحان قرار مده و ما و آنها را بیامرز ” و قرآن بخواند و دعا کند زیرا میت مثل حاضر است که باید برایش امید رحمت و برکت داشت و دعاء بعد از قرائت به اجابت نزدیکتر است.

۳- شیخ زین الدین شهیر به ابن نجیم مصرى حنفى، متوفى در سال ۹۶۹ یا۹۷۰ ه در ” البحر الرائق ” شرح کنز الدقائق تالیف امام نسفى جلد ۲ صفحه ۱۹۵ گفته است: ” زیارت قبور، و دعا، براى اموات اگر مومن باشند، مانعى ندارد، اما قبرها را لگد نکند زیرا پیامبر اکرم فرموده است: ” من شما را از زیارت قبور نهى مى کردم، اینک آنها را زیارت کنید ” و به خاطر عمل مسلمین از زمان رسول خدا تاکنون.

و در ” المجتبى ” تصریح کرده است که آن مستحب است و گفته شده: بر زبان حرام است.

و صحیح تر این است که: جواز براى هر دو ثابت است که رسول خدا این چنین تعلیم سلام بر مردگان مى فرمود: ” سلام بر شما ساکنان خانه ها از مومنین و…. ” آنگاه قرائت قرآن را پیش قبور و قسمتى از آداب زیارت را نقل کردن است.

۴- ابن حجر مکى هیثمى، متوفى در سال ۹۷۳ ه در ” الفتاوى الکبرى الفقهیه ” جلد ۲ صفحه ۲۴

هنگامى که از او درباره زیارت قبور اولیاء در زمان معین و سفر کردن به سوى آنها با آنکه کنار این قبور مفاسد زیادى از قبیل: اختلاط زن و مرد، روشن کردن چراغ هاى زیاد و غیره صورت مى گیرد، سوال شده بوده چنین پاسخ گفته است: ” زیارت قبور اولیاء مستحب و مایه تقرب به خدا است و همچنین است مسافرت کردن به سوى آنها “.

و گفته شیخ ابى محمد را ” سفر جز براى زیارت رسول خدا مستحب نیست ” غزالى چنین پاسخ گفته است که: او سفر براى زیارت غیر رسول خدا را قیاس به منع مسافرت براى غیر مساجد سه گانه کرده در صورتى که فرق میان آن دو بسیار روشن، زیرا غیر از مساجد سه گانه در فضیلت با هم مساوى هستند و فائده اى در سفر کردن به سوى آنها نیست، ولى اولیاء خدا با هم از لحاظ تقرب به خدا متفاوتند و بهره مندى زائران به حسب معارف و اسرارشان نیز مختلف است، پس مسافرت به سوى آنها داراى فائدهاى فراوان خواهد بود.

و روى همین جهت، مسافرت به سوى آنها براى مردان و نذرکردن براى این کار مستحب شمرده چنانکه در ” شرح العباب ” در این باره بطرزى که بهتر از آن متصور نیست بسط کلام داده ام.

و اما آنچه را که مسائل درباره بدعت ها و کارهاى حرامى که مردم عوام و لا ابالى مرتکب مى شوند، تذکر داده باید توجه داشت که کارهاى عبادى را نباید به خاطر این گونه اعمال ترک کرد، بلکه باید عمل عبادى انجام گیرد و بدعت ها نیز مورد انکار قرار گرفته تا آنجا که مقدور است از بین برده شود.

و لذا فقهاء در طواف مستحب “تا چه رسد به واجب” ذکر کرده اند که اگر چه زنها وجود داشته باشند طواف صورت گیرد و همچنین است رمى جمرات، نهایت آنکه دستور داده اند: مردها از آنها فاصله بگیرند، زیارت نیز چنین است یعنى باید صورت گیرد، اما مردها از زن ها فاصله داشته و با آنها مخلوط نباشد و آنچه را که حرام و بدعت است، اگر مقدور باشد نهى کرده و زائل نماید.

و این در صورتى است که زیارت جز با این مفاسد مقدور نباشد و گرنه، اگر بتواند تمام یا بعضى از مفاسد را از بین ببرد بدیهى است که زیارت در این صورت مستحب موکد خواهد بود.

و اگر به هیچ وجه از مفاسد مقدور نباشد، باید زیارت را در غیر آن زمان انجام دهد، بلکه اگر گفته شود: در این صورت اصلا زیارت نکند بعید نیست.

و کسى که مطلقا به خاطر ترس از اختلاط، زیارت را منع کرده باید طواف و رمى جمرات و وقوف به عرف یا مزدلفه را نیز، در صورت ترس از اختلاط و مانند آن منع نماید در صورتى که هیچ کدام از پیشوایان مذاهب آن را منع نکرده اند با آنکه اعمال مستلزم اختلاط زن و مرد است و همه فقها در این امور تنها اختلاط را منع کرده اند، نه آن اعمال عبادى را و در مورد زیارت نیز مطلب چنین است.

گفته کسى که به خاطر ترس از اختلاط منکر زیارت شده ترا نفریبد، زیرا چنانکه توضیح دادیم باید گفتارش و تفصیل داده شود و گرنه وجه درستى نخواهد داشت و پنداشته است که زیارت اولیاء بدعتى است که در زمان سابق وجود نداشته است. و لذا باید حرام باشد اولا بدعت نیست و در صورتى که چنین باشد هر بدعتى حرام نیست، چه بسا بدعت واجب است تا چه رسد به مستحب چنانکه به آن تصریح کرده اند.

۵- شیخ محمد خطیب شربینى، متوفى در سال ۹۷۷ ه در ” المغنى ” جلد ۱ صفحه ۳۵۷ گفته است: چنانکه قاضى حسین در شرح الفروع گفته است: وضوء براى زیارت قبور مستحب است، و باید رو به روى قبور مسلمین بایستد و بر آنها درود بفرستد و آنچه که مى تواند قرائت قرآن کند و به دنبال آن به امید اجابت، دعا کند، زیرا دعاء براى مرده مفید خواهد بود و بعد از قرائت به اجابت نزدیکتر است و در هنگام دعا رو به قبله بایستد، اگر چه خراسانیان گفته اند: مستحب است رو به روى میت بایستد.

مصنف گفته است: ” زیاد زیارت کردن و پیش قبرهاى اهل خیر و فضل ماندن مستحب است “

۶- ملا على هروى قارى حنفى، متوفى در سال ۱۰۱۴ ه در ” المرقاه شرح المشکاه ” جلد ۲ صفحه ۴۰۴ درباره زیارت قبور گفته است: ” امر در زیارت، براى جواز یا استحباب است و جمهور نیز بر این عقیده هستند، بلکه بعضى درباره آن ادعاى اجماع کرده اند اما ” ابن عبد البر ” از بعضى ادعاى وجوب نموده است “

۷- شیخ ابو البرکات حسن بن عمار بن على مکنى به ” این الاخلاص ” وفائى شرنیلالى حنفى، متوفى در سال ۱۰۶۹ ه در حاشیه غرر الاحکام که در حاشیه ” درر الاحکام ” جلد ۱ صفحه ۱۶۸ چاپ سده گفته است: زیارت قبور براى مردان مستحب است و گفته شده: بر زنان حرام است، ولى صحیح تر این است که جواز براى هر دو ثابت است و قرائت، پس طبق روایت آتى مستحب است: ” کسى که داخل قبرستان شود و سوره یاسین، بخواند، خداوند در آن روز بر آنها سبک مى گیرد و به عدد آنچه که در آن است به او حسنه مى دهد.

” و در ” مراقى الفلاح ” فصل زیارت قبور آمده است: ” زیارت قبور براى زنان و مرادن مستحب است، ولى نباید قبرها را لگدکوب کنند و گفته شده: بر زنان حرام است، اما صحیح تر این است که جواز براى هر دو ثابت است، و سنت این است که زیارت قبور در حال ایستاده و دعا نزد آنها نیز چنین انجام گیرد، چنانکه رسول خدا در زیارت بقیع چنین مى کرده و مى فرموده: ” درود بر شما مردمى که در خانه مومنان هستید، و ما نیز اگر خدا بخواهد به شما ملحق خواهیم شد، از خدا براى من و شما طلب عافیت مى کنم “.

و مستحب است زائر قرائت سوره یاسین کند، زیرا از انس رضى الله عنه آمده است که رسول خدا فرموده است: ” کسى که داخل قبرستان شود و سوره یاسین قرائت کند “یعنى ثوابش را هدیه ارواح اموات کند” خداوند در آن وقت عذابشان را تخفیف خواهد داد و از انها رفع خواهد نمود،

و همچنین در روز جمعه خداوند عذاب را از اهل برزخ بر مى دارد و دیگر بر مسلمین بر نمى گردد و براى شخص قارى به عدد آنچه که در آن است “در روایت زیعلى آمده: بعدد کسانى که در قبرستان از مردگان هستند” حسنات نوشته مى شود. و از انس آمده است که: و از رسول خدا پرسید: ما از مردگانمان صدقه مى دهیم و از ناحیه آنها حج مى کنیم و براى آنها دعا مى نمائیم، آیا اینها به آنان مى رسد؟ فرمود: آرى اینها به آنان مى رسد، چنانکه طبقى برایتان هدیه فرستاده شود، خوشحالتان مى نماید، آنان از آن اعمال خشنود مى گردند “

ابو حفص سکیرى آن را روایت کرده تا اینکه گفته است: از على رضى الله عنه آمده است که: ” پیامبر اکرم گفته است: ” کسى که از قبرستان بگذرد و ” قل هو الله احد ” را یازده بار قرائت کند و اجرش را هدیه اموات کند، به عدد اموات پاداش خواهد یافت ” دارقطنى آن را روایت کرده است.

ابن ابى شیبه از حسن آورده است که او گفته: کسى که داخل قبرستان شود و بگوید: خدایا، اى پروردگار، این جسدهاى کهنه شده و استخوان هاى پوسیده اى که از دنیا خارج شده اند، در حالى که به مومن بوده اند، روحى از ناحیه ات در آنها داخل کن و سلامم را به آنها برسان، هر مومنى که از زمان خلقت آدم مرده است براى او طلب آمرزش مى نماید.

ابن ابى الدنیا چنین آورده است: ” به عدد فرزندان آدم تا قیامت، حسنات برایش نوشته مى شود “.

۸- شیخ محمد امین شهیر به ابن عابدین، متوفى در سال ۱۲۵۳ ه در ” رد المحتار على الدر المختار ” در فقه حنفى جلد ۱ صفحه ۶۳۰ بعد از بیان استحباب زیارت قبور گفته است: ” در هر هفته قبور را زیارت کند ” چنانکه در ” مختارات النوازل ” آمده که در شرح ” لباب المناسک ” گفته است: مگر آنکه جمعه و شنبه و دوشنبه و پنجشنبه بهتر است.

محمد بن واسع گفته است: ” مردگان زوارشان را که روز جمعه و روز قبل و بعدش به زیارتشان مى روند، مى دانند، پس معلوم است که روز جمعه بهتر است. “

و در همان کتاب آمده است که مستحب است شهداء احد را زیارت کند به دلیل روایت ابن ابى شیبه که گفته است: ” رسول خدا سر هر سال قبور شهداء احد را زیارت مى کرده و مى گفته است: ” درود بر شما در عوض شکیبائیتان در راه خدا، پس نیکو است پایان این زندگى “.

و بهتر این است که آن در صبح روز پنجشنبه و با طهارت انجام گیرد تا نماز ظهر مسجد رسول خدا از او فوت نشود.

من مى گویم که: از آن فهمیده مى شود که زیارت اگر چه محلش دور باشد مستحب است، و آیا مسافرت براى آن مستحب است چنانکه عادت از مسافرت به سوى زیارت خلیل الرحمان و اهلش و فرزندانش و زیارت سید بدوى و دیگر از بزرگان نیز چنین است؟ از پیشوایانمان کسى را ندیدم که تصریح به آن کرده باشند و بعضى از شافعى ها آن را جز براى رسول خدا “ص” منع کرده اند، زیرا آن را از قبیل مسافرت براى غیر مساجد سه گانه دانسته اند، در صورتى که غزالى آن را به طور آشکار رد کرده است

آنگاه پس از ذکر فشرده گغتار غزالى اضافه کرده که ابن حجر در فتاوایش گفته است: زیارت به خاطر منکرات و مفاسد که در کنار قبور صورت مى گیرد از قبیل اختلاط زنان با مردان و نظائر آن نباید ترک شود، زیرا اعمال عبادى به امثال اینگونه امور ترک نمى شود بلکه بر آدمى است که عبادت را انجام دهد و بدعت ها را انکار کند، و در صورت امکان در از بین بردن آنها اقدام نماید “.

من مى گویم ” آنچه که درباره عدم ترک دنبال جنازه رفتن در صورتیکه زنان گریه کننده اى با آن باشند، گفته شده این مطلب را تایید مى کند “

تا اینکه مى گوید: در ” الفتح ” گفته است: مستحب زیارت کردن و دعا خواندن پیش قبر در حال ایستاده است، چنانکه رسول خدا در زیارت بقیع چنین مى کرده و مى فرموده است: ” درود بر شما ساکنان خانه هاى مومنان و ما نیز به شما اگر خدا بخواهد، ملحق خواهیم شد “

و در ” شرح اللباب ملا على قارى آمده است: از آداب زیارت این است که زائر از ناحیه پاهاى متوفى، نه از ناحیه سرش وارد شود، زیرا از ناحیه سر دیدن را بر میت دشوار تر مى کند، به خلاف از ناحیه پا که مقابلش قرار مى گیرد. اما رعایت این مطلب در صورت امکان است و گر نه از رسول خدا رسیده که آن حضرت اول سوره بقره را پیش سر میت و آخرش را پیش پایش خوانده است.

۹- شیخ ابراهیم باجورى، متوفى در سال ۱۲۷۷ ه در حاشیه اش بر شرح ابن الغزى جلد ۱ صفحه ۲۷۷ گفته است: زیارت قبور براى مردان به خاطر به یاد آخرت افتادن مستحب است، ولى براى زنان به جهت جزع و کمى صبرشان مکروه است، محل کراهت تنها در صورتى است شرکت آنان مشتمل بر حرام نباشد و گرنه حرام خواهد بود و از این کراهت، زیارت قبر رسول خدا مستثنى شده که براى آنان نیز مستحب است و چنانکه ابن ارفقه گفته است: سزاوار است قبور انبیاء و اولیاء نیز چنین باشد “براى زنان نیز مستحب باشد”.

و مستحب است که زائر بگوید: ” درود بر شما ساکنان خانه قوم با ایمان، و ما نیز اگر خدا بخواهد به شما ملحق خواهیم شد، از خدا براى شما و ما عافیت مى طلبیم، خدایا از پاداششان محروممان مفرما و بعد از آنها امتحانمان مکن، ما و آنها را بیامرز “.

و آن مقدار که مى تواند از قرآن مانند سوره یاسین بخواند و براى آنان دعا نماید و ثواب آن نثار آنان کند و برایشان صدقه دهد که ثوابش به آنها خواهد رسید و از آن بهره مند خواهند شد، و مستحب است همان مقدار که در زمان حیات با آنها فاصله مى گرفته در زیارت فاصله بگیرد و از ناحیه سر بر آنها درود بفرستد و مکروه است بوسیدن قبر…

۱۰- شیخ عبد الباسط بن شیخ على الفاخورى، مفتى بیروت در کتابش ” الکفایه لذوى العنایه ” صفحه ۸۰ گفته است: زیارت قبور براى مردان مستحب و براى زنان جز رسول خدا و قبور دیگر پیامبران و اولیاء مکروه است و مستحب است که زائر بگوید: ” درود بر شما ساکنان خانه قوم با ایمان، شما پیشى گرفتگانید و ما نیز اگر خدا بخواهد به شما ملحق خواهیم شد “.

و آن مقدار که مى تواند از قرآن مانند سوره یاسین بخواند و بعد از آن براى میت دعا کند و بگوید: ” خدایا ثواب آنچه که قرائت کردم به فلانى برسان و همان مقدار که در زمان حیاتش به قبر وى نزدیک مى شده به قبر نزدیک شود.

۱۱- شیخ عبد المعطى السقا در ” الارشادات السنیه ” صفحه ۱۱۱ گفته است: زیارت قبور مسلمان براى مردان مستحب است به جهت روایت مسلم: ” من شما را از زیارت قبور نهى کردم اینک زیارتشان کنید که شما را به یاد آخرت مى اندازد “.

اما زیارت زنان جز نسبت به قبور پیامبر و عالم و صالح و فامیل مکروه است و اما نسبت به آنها در صورتى که مستلزم حرام نباشد و قبور داخل شهر باشد مستحب است و گرنه حرام خواهد بود و مورد استحباب و یا کراهت در صورتى است که شوهر یا ولى به آنان اجازه دهد و از فتنه در امان باشند و از اجتماعشان فسادى برنخیزد، چنانکه، به طور غالب و مسلم در عصر ما چنین است و گرنه بى شک حرام خواهد بود.

و به جهت پند و عبرت گرفتن و بیاد آخرت افتادن زیاد زیارت کردن مستحب است و غروب روز پنجشنبه و تمام روز جمعه و صبح شنبه زیارت قبور تاکید شده است.

و سزاوار است که زائر از این کار قصد قربت و اصلاح فساد قلبش کند و داراى طهارت باشد و امید قبولى دعایش براى خود و میت داشته باشد و به مردگان چنین درود بفرستد: ” درود بر شما ساکنان خانه قوم با ایمان ” تا آخر آن را نقل کرده است

سپس وقتى که به قبر مرده اش رسید در حال خشوع رو به رویش بایستد و بگوید: ” درود بر تو ” و بعد، آن مقدار از قرآن مانند سوره یاسین و فاتحه و تبارک و اخلاص و معوذتین که مى تواند بخواند. و بهتر این است که هنگام قرائت سر پا و رو به قبله بایستد و قصد بهره مندى مرده از آنجه که مى خواند داشته باشد، و زیاد صدقه برایش بدهد و آب پاک روى قبرش بریزد و چوب تر و مانندش از قبیل ریحان و غیره رویش بنهد و زیارت فامیل مخصوصا پدر و مادر و دعا برایشان تاکید شده چنانکه اخبار صحیح زیادى در ترغیب به زیارت والدین، و دعا برایشان وارد شده است.

۱۲- منصور على ناصف در ” التاج الجامع للاصول فى احادیث الرسول ” جلد ۱ صفحه ۴۱۸ گفته است: امروز زیارت قبور پیش همه علماء براى استحباب است و به نظر ابن حزم براى وجوب است اگر چه در تمام عمر یکبار باشد.

و در صفحه ۴۱۹ گفته است: زیارت قبور براى زنان جائز است به شرط صبر و عدم جزع و عدم تبرج، و اینکه شوهر و یا محرمش به خاطر جلوگیرى از فتنه با آنها باشند دلیل جواز، عموم حدیث “اول” و گفته عایشه است که: جگونه بر آنها بفرستم با رسول الله؟.. و زیارت کردن عایشه قبر برادرش عبد الرحمن را هنگامى که عبد الله به او اعتراض کرد در جواب گفت: رسول خدا از زیارت قبور نهى کرد آنکاه امر به آن فرمود: ” احمد و ابن ماجه آن را نقل کردن اند “.

۱۳- فقهاء مذاهب چهارگانه، نویسندگان کتاب ” الفقه على المذاهب الاربعه ” جلد ۱ صفحه ۴۲۴ گفته اند ” زیارت قبور به خاطر پند گرفتن و به یاد آخرت افتادن مستحب است و روز جمعه و روز قبل و بعدش تاکید شده و سزاوار است است که زائر مشغول به دعا و تضرع و اعتبار به مردگان و قرائت قرآن براى مرده باشد، زیرا اینها به قول صحیح تر براى مرده نافع است.

و از چیز هائى که وارد شده این است که زائر هنگام دیدن قبور بگوید:

” خدایا اى آفریدگار ارواح باقى، بدن هاى کهنه شده و موهاى خرد شده و پوست هاى جدا گشته و استخوان هائى پوسیده اى که از دنیا خارج شدند در حالى که به تو ایمان داشتند بر آنان از ناحیه ات روحى نازل کن و از من بر آنان سلام برسان “

و از چیزهائى که نیز وارد شده این است که بگوید: ” درود بر شما مردم خانه قوم با ایمان، و ما نیز اگر خدا بخواهد به شما ملحق خواهیم شد. “

در زیارت قبور فرقى میان اینکه: قبرها نزدیک باشند یا دور، نیست، بلکه مستحب است سفر براى زیارت مردگان: مخصوصا مقابر صالحان.

اما زیارت قبر پیامبر اکرم از بزرگترین عوامل تقرب به خدا است.

و چنانکه زیارت قبور براى مردان مستحب است براى زنان پیرى که از آنها بیم فتنه اى نمى رود نیز مستحب است، اگر زیارت آنان آمیخته با گریه و نوحه سرائى نباشد که در آن صورت حرام خواهد بود.